Theo GS.TS Trần Ngọc Ân – chủ tịch hội thấp khớp học Việt Nam có hơn 50% người trên 50 tuổi mắc bệnh xương khớp đặc biệt là thoái hóa khớp. Nhiều loại thuốc ra đời nhằm làm chậm quá trình thoái hóa khớp hoặc giảm triệu chứng của bệnh. Y học cổ truyền ra đời từ ngàn năm nay cũng không đứng ngoài cuộc. Từ thực tiễn lâm sàng và không ít các công trình nghiên cứu đã chỉ ra rất nhiều bài thuốc, vị thuốc có tác dụng điều trị bệnh thấp khớp hiệu quả tương đương mà lại ít tác dụng phụ hơn thuốc Tây y.

1. Quan niệm đông y về thấp khớp

Y học cổ truyền không có bệnh danh thấp khớp, mà các bệnh thấp khớp nằm trong phạm vi chứng tý. Chứng tý là một thuật ngữ của y học cổ truyền nhằm mô tả một tình trạng bệnh lý mà triệu chứng chủ yếu tập trung tại các khớp xương. Cảm giác đau, nhức, mỏi, tê bì, hoặc sưng và nóng lâu ngày có thể gây biến dạng khớp và teo cơ làm hạn chế vận động của người bệnh.

Tài liệu ghi chép về chứng tý sớm nhất thấy trong sách “Nội kinh” đã nêu “Ba thứ tà khí: phong, hàn, thấp cùng kết hợp với nhau xâm phạm vào cơ thể gây chứng tý. Sự cảm thụ ba thứ tà khí đó của cơ thể tùy thuộc vào sự mạnh, yếu của mỗi loại tà khí, cũng như phản ứng khác nhau của mỗi cơ thể. Trên lâm sàng chia làm các thể bệnh khác nhau như thể phong tý, thể hàn tý, thể thấp tý và nhiệt tý.

2. Cơ chế gây bệnh thấp khớp theo y học cổ truyền

Do vệ khí yếu, tấu lý sơ hở (sức đề kháng của cơ thể giảm sút) làm phong, hàn, thấp thừa cơ xâm phạm vào hệ thống kinh lạc, cân, xương gây ra sự bế tắc ở kinh lạc, sự lưu thông khí huyết ở kinh lạc bị tắc trở, từ đó sinh ra bệnh.

Hoặc tà khí xâm nhập vào cơ thể, lại sẵn cơ địa người bệnh có nhiệt phục gây ra chứng nhiệt tý. Hoặc ba thứ tà khí này lâu ngày uất trệ hóa nhiệt cũng dẫn đến nhiệt tý.

Nếu bệnh khớp lâu ngày không được điều trị đúng bệnh tái phát nhiều lần sẽ dẫn tới tổn thương tạng phủ can thận, tỳ trên lâm sàng xuất hiện teo cơ, cứng khớp.

3. Thể bệnh thấp khớp trong Đông y

3.1. Thấp khớp thể phong hàn thấp tý

Biểu hiện lâm sàng:

Cơ thể và các khớp có cảm giác đau nhức mỏi, thường hay gặp ở các khớp cổ tay, khớp khuỷu, khớp gối, khớp cổ chân… Khi vận động thì đau tăng lên, nhưng tại chỗ khớp đau không có hiện tượng sưng, nóng, đỏ.

Nếu biểu hiện yếu tố phong gây bệnh đóng vai trò chủ yếu thì triệu chứng đau các khớp mang tính di chuyển rõ.

Nếu hàn đóng vai trò chủ yếu thì tại các khớp đau nhiều khi được chườm ấm thì có cảm giác dễ chịu.

Nếu thấp đóng vai trò chủ yếu thì người bệnh có cảm giác tay chân cơ thể nặng nề, các khớp đau mang tính co giật rêu lưỡi trắng và nhờn.

Pháp điều trị

Trừ phong, tán hàn, lợi thấp, thông kinh hoạt lạc.

Bài thuốc cổ phương

“Quyên tý tháng” gia giảm:

Khương hoạt	12g	Xuyên quy	12g
Tần giao	8g	Hải phong đằng	60g
Độc hoạt	12g	Xuyên khung	1g
Quế chi	8g	Tang chi	60g
Nhũ hương	6g	Bắc mộc hương	6g

Tất cả các vị thuốc này làm thành thang, sắc uống ngày 1 thang chia 2 lần, một liệu trình điều trị 30 ngày.

Trong bài thuốc này Khương Hoạt, Độc Hoạt, Quế Chi, Tần Giao, Hải Phong Đằng, Tang Chi có tác dụng trừ phong, tán hàn, hóa thấp, thông lạc. Phối hợp với Xuyên Quy, Xuyên Khung, Bắc Mộc Hương, Nhũ Hương có tác dụng hoạt huyết, lý kí, kiểm chỉ thống. Cam thảo điều hòa các vị thuốc.

– Phong đóng vai trò chủ yếu: tăng thêm liều Khương Hoạt lên 16g gia thêm Phòng Phong 12g.

– Hàn đóng vai trò chủ yếu: gia thêm Xuyên Ô Chế 8g, Tế Tân 4g.

– Thấp đóng vai trò chủ yếu: gia thêm Phong Kỷ 12g, Ý Dĩ 16g.

Khi sức đề kháng cơ thể suy giảm, người bệnh thường ra mồ hôi, sợ gió… có thể gia thêm: Đẳng Sâm, Hoàng Kỳ, Bạch Thược, Sinh Khương, Đại Táo… và giảm bớt liều lượng của các thuốc trừ phong thấp như Độc Hoạt, Khương Hoạt, Tần Giao…

Nếu biểu hiện trên triệu chứng lưng gối đau mỏi, các khớp co duỗi khó khăn, thì có thể gia thêm: Đỗ Trọng, Ngưu Tất, Tang Ký Sinh…

Châm cứu

Nếu nghiêng về phong:

• Tại chỗ châm các huyệt tại các khớp sưng đau và các huyệt xung quanh.
• Toàn thân châm huyệt: Hợp cốc, Phong môn, Phong trì, Huyết hải, Túc tam lý, Cách du.

Nếu nghiêng về yếu tố hàn:

• Châm bổ và ôn châm các huyệt tại chỗ và huyệt lân cận các khớp đau.
• Toàn thân cứu các huyệt: Quan nguyên, Khí hải, Túc tam lý, Tâm âm giao.

Nếu nghiêng về yếu tố thấp

• Tại chỗ châm các huyệt tại chỗ các khớp sưng đau và vùng lân cận.
• Toàn thân châm huyệt: Túc tam kí, Tam âm giao, Tỳ du, Thái khê, Huyết hải.

3.2. Thấp khớp thể phong thấp nhiệt tý

Biểu hiện lâm sàng

Các khớp đau chỗ đau có cảm giác nóng rát, sưng, đỏ, co duỗi các khớp khó khăn, chườm lạnh có cảm giác dễ chịu, một hay nhiều khớp sưng đau không thể vận động được. Toàn thân thường phát sốt, miệng khát, tâm phiền, bất an. Rêu lưỡi vàng, mạch hoạt sác.

Pháp điều trị

Thanh nhiệt trừ thấp sơ phong thông lạc

Bài thuốc cổ phương

“Bạch hổ gia quế chi thang”

Thạch cao	40g	Tri mẫu	12g
Ngạnh mễ	40g	Quế chi	8g
Cảm thảo	6g

Tất cả làm thang sắc uống ngày 1 thang chia 2 lần.

Trong bài thuốc này Thạch Cao, Tri Mẫu có tác dụng thanh nhiệt giải độc. Quế Chi là sơ phong thông lạc, có thể gia thêm Liên Hiều, Uy Linh Tiên, Phòng Kỷ, Xích Nhược, Đan Bì, Tang Chi… mỗi vị liều lượng 12g để tăng cường tác dụng thanh nhiệt giải độc, hoạt huyết, thông lạc.

Trên lâm sàng, tại chỗ các khớp đau, sưng, nóng. Nhưng toàn thân chỉ có sốt âm ỉ, trong trường hợp này dùng bài thuốc cổ phương Quế chi thược dược tri mẫu thang.

Quế chi	8-12g	Xích thược	12g
Bạch truật	12-16g	Tri mẫu	8-12g
Hắc phụ tử	6-8g	Chích cam thảo	6g
Ma hoàng	8g	Phòng phong	12g
Sinh khương	3-5 lát

Tất cả làm thang sắc uống, ngày một thang chia 2 lần.

Trong bài thuốc này Quế Chi có tác dụng ôn thông huyết mạch. Ma Hoàng, Phòng Phong, Hắc Phụ Tử, Bạch Truật, dùng để trừ phong, tán hàn, lợi thấp. Quế Chi, Hắc Phụ Tử, để ôn thông dương khí. Đồng thời có sử dụng cam thảo để điều hòa các vị thuốc.

Châm cứu

Tại chỗ châm các huyệt tại khớp sưng đau và các huyệt xung quanh. Toàn thân: Hợp cốc, Phong môn, Túc tam lý, Huyết hải, Đại tràng.

Bệnh thấp khớp mạn tính cần phải theo dõi và điều trị lâu dài. Sử dụng Đông y trong điều trị thấp khớp giúp:

• Hạn chế liều lượng thuốc chống viêm giảm đau.
• Giảm bớt các tai biến do thuốc,

Muốn kết hợp Đông Tây y phải nằm vững phân loại bệnh thấp khớp, giai đoạn và phương pháp trị liệu. Biết cách lồng ghép và điều trị kết hợp Đông Tây y nâng cao hiệu quả điều trị là mục tiêu chung của ngành y tế giai đoạn mới.

PGS.TS Nguyễn Nhược Kim

 Trưởng khoa YHCT – ĐH Y Hà Nội

Báo Thầy thuốc Việt Nam Số 3 (11/2006)